Шунан һуң, һуғыштан һуңғы йылдарҙа – ил емереклектәрҙе аяҡҡа баҫтырғанда, иҡтисадты тергеҙгәндә, был проблема әллә ни иғтибарҙы йәлеп итмәй, ғәҙәти һанала. Ә бына социаль-иҡтисади хәл яҡшыра башлағас, тәүҙә балалар, үҫмерҙәрҙе тәшкил иткән “беспризорниктар”ға, берәҙәктәргә ҡаршы көрәш башлана.
Ошо осорға тағы бер көрәш майҙаны асыла – “хрущевкалар”ҙан тотош ҡалалар үҫеп сыға. Күпселек фатирҙар, йорттар ойошмалар, завод-фабрикалар тарафынан төҙөлөп, үҙҙәренең эшселәренә бирелә. Был да торлаҡһыҙҙарҙың хәлен бер аҙ үҙгәртергә ярҙам итә.
1961 йылдан башлап СССР-ҙа бер ҡайҙа ла эшләмәгәндәр, йәғни “әрәмтамаҡтар”ға ҡаршы көрәш асыла. Тәғәйен генә эш урыны булмағандарға енәйәт эше ҡуҙғатыла. Был закон рәсми килеме, йәшәгән урыны булмағандарҙың һанын ҡырҡа кәметә.
Эске эштәр министрлығының 1970 йылғы 140-сы бойороғо, КПСС Үҙәк Комитетының һәм СССР Министрҙар Советының 1970 йылдың 23 февралендәге “Ижтимағи-файҙалы хеҙмәттән тайпылған һәм йәмғиәткә ҡаршы, әрәмтамаҡтарса йәшәү рәүеше алып барған кешеләргә ҡарата көрәште көсәйтеү буйынса саралар тураһындағы” ҡарарына ярашлы, торлаҡһыҙ, өйһөҙҙәр милицияның махсус приемниктарына ябылған.
1980 йылда СССР-ҙа рәсми рәүештә 142 мең кешенең тәғәйен генә йәшәү урыны булмай. Белгестәр әйтеүе буйынса, был һан кәметеп күрһәтелгән. Шулай булыуға ҡарамаҫтан, әрәмтамаҡлыҡты, рәсми рәүештә эшһеҙ йөрөгәндәрҙе, тәғәйен йәшәү урыны булмағандарҙы тулыһынса бөтөрөүгә йүнәлеш алына.
“Бомждар” 1991 йылдан алып “законлаштырыла”, йәғни енәйәтсе һаналмай. РСФСР Енәйәт кодексының 209-сы (системалы рәүештә берәҙәклек итеү, һораныу) һәм 138-се (прописка-рәсми теркәлеү ҡағиҙәһен боҙоу) статьялары ғәмәлдән сығарыла.
1990 йылдарҙа совет осороноң яза биреү саралары тулыһынса битарафлыҡ һәм дәүләт органдарының өйһөҙ ҡалғандарҙың проблемаларын хәл итә алмаған көсһөҙлөк менән алмашына. Торлаҡты бушлай хосусилаштырыу, уның менән бәйле күп төрлө мутлашыуҙар тәү сиратта эскеселәрҙе, психик ауырыуҙарҙы, етем балаларҙы урам буйында ҡалдыра. Ошо осорҙа риэлторҙар барлыҡҡа килә. Улар аҙ килемле граждандарға финанс ярҙамы күрһәткән булып, торлаҡтарын алмаша, һаттыра. Элекке союздаш республиканан ағылған ҡасаҡтар ҙа Рәсәйҙә йортһоҙҙар һанын арттырыуға булышлыҡ итә.
1993 йылдың 2 ноябрендә Рәсәй Президентының берәҙәклекте, һораныуҙы иҫкәртеү буйынса Указы сыға. Уға ярашлы, элекке “приемниктар”ҙы Эске эштәр министрлығы ҡарамағынан алып, социаль-реабилитация үҙәктәре ойошторолдо. Унда “бомждар”ға медицина, социаль һәм башҡа ярҙам күрһәтелә башланы. Ҡыҙғанысҡа ҡаршы, был Указ тулыһынса тормошҡа ашырылманы. Әйтәйек, 1995 йылға бөтә Рәсәй буйынса 25 кенә төнөн ҡунып сыға торған өй, 40 махсус интернат һәм биш социаль ҡунаҡхана була.
“Ночлежка” хәйриә ойошмаһы мәғлүмәттәренә ҡарағанда, 1998 йылда “бомждар”ҙың өстән бер өлөшө элекке иркенән мәхрүм ителеүселәр булған. 1990 йылдан иһә хәл үҙгәрә: күсемһеҙ милек мутлыҡтары сәбәпле торлағын юғалтҡандар күбәйә. Йортһоҙ ҡалғандар иҫәбенә шулай уҡ “беспризорник” балалар ҙа инә. Уларҙы балалар йорттарына оҙаталар.
Йәшәргә урыны булмағандарға муниципаль берәмектәр һәм хәйриә ойошмалары тарафынан төнөн ҡунып сығыр өсөн урындар асыла. Унда уларға йылы аш бирелә, медицина ярҙамы күрһәтелә. Ләкин күпселек осраҡта берәҙәктәр өйрәнгән тормоштарынан арына алмай, кире урамға китә.
Автор: Рәлис УРАҘҒОЛОВ әҙерләне